عرضه خودرو در بورس کالا؛ راهکار خروج خودروسازان از زیان انباشته
نیمه بهمن ماه سال ۱۴۰۱ بود که شورای رقابت، اطلاعیه‌ای مبنی بر توقف عرضه خودرو در بورس کالا منتشر کرد. اما چند روز پس از آن، مجددا اعضای شورای عالی بورس جهت تصمیم‌گیری پیرامون عرضه خودرو در بورس کالا گرد هم جمع شدند و به اتفاق آرا تصمیم گرفتند تا عرضه خودرو در بورس کالا ادامه داشته باشد.
حال پس از گذشت یک سال و نیم از زمان توقف خودرو در بورس کالا، سازمان بورس قصد دارد اقداماتی را در جهت پذیرش مجدد خودروهای داخلی و وارداتی در بورس کالا انجام دهد. آیا بورس کالا مجددا شاهد بازگشت خودرو خواهد بود؟ فروش خودرو از طریق سامانه‌های بورس کالا چه مزیت هایی دارد؟
تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌ها بدون مشورت با کارشناسان صورت می‌گیرد
مهدیه علیجانی، کارشناس بازار سرمایه در رابطه با تاثیر عرضه خودرو در بورس کالا گفت: «در نظام اقتصادی ایران، تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌ها به‌طور معمول بدون مشورت با کارشناسان و متخصصان صورت می‌گیرد.»
وی افزود: «این رویکرد، به نادیده‌گرفتن اصول علم اقتصاد و تجربه‌های تلخ منجر شده است. در این شرایط به‌جای پیشرفت، مشکلات جدیدی به وجود آمده و راه‌حل‌های ناکارآمدی ارائه می‌شود و نهایتا چرخ دوباره اختراع می‌شود؛ اما پنچر و بی‌فایده!»
زیان 130 همتی 2 خودروساز بزرگ کشور نتیجه قیمت‌گذاری دستوری شورای رقابت بود
این کارشناس بازار سرمایه تصریح کرد: «پس از جهش ارزی سال 1391 و افزایش ناگهانی قیمت خودروها، شورای رقابت بر اساس ماده 58 قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی، مسئولیت تدوین دستورالعمل قیمت‌گذاری خودروها را بر عهده گرفت. این امر از همان ابتدا با مناقشاتی میان خودروسازان و شورای رقابت همراه بود.»
علیجانی بیان کرد: «با شروع دور دوم تحریم‌ها در سال 1397 این مشکلات تشدید شد. به‌طوری‌که تا پایان اسفندماه 1401، زیان دو خودروساز بزرگ کشور به بیش از 130 هزار میلیارد تومان رسید. از آن زمان مسئولیت قیمت‌گذاری بین شورای رقابت و نهادهای دیگر مانند ستاد تنظیم بازار جابه‌جا شده، این تغییرات نه‌تنها به بهبود وضعیت منجر نشده، بلکه اوضاع را بدتر کرده است.»
عرضه خودرو در بورس کالا علاوه بر تنظیم قیمت خودرو، انگیزه تولیدکنندگان را افزایش می‌دهد
این کارشناس بازار سرمایه اظهار داشت: «روش جاری قیمت‌گذاری خودرو علاوه بر ایجاد زیان برای خودروسازان، فاصله قیمت بین کارخانه و بازار را افزایش داده و رانت‌هایی برای افرادی که امکان خرید از این دو شرکت را داشتند، به وجود آورده است.»
علیجانی اضافه کرد: «با کاهش تولیدات، شکل‌گیری تقاضای کاذب و فاصله قیمتها به حدی رسیده است که قیمت خودروهای پر‌تیراژ در بازار به بیش از دو برابر قیمت کارخانه افزایش یافته است.»
وی ادامه داد: «در این میان، عرضه و فروش خودرو در بورس کالا به‌عنوان یک راه‌حل برای خروج از این بحران مطرح شد. این روش از دو جنبه می‌تواند به تعادل بازار خودرو کمک کند.ابتدا سبب کاهش فاصله قیمت کارخانه و بازار و همچنین افزایش انگیزه تولیدکنندگان برای افزایش ظرفیت‌هاست؛ همچنین باعث تامین خودرو با قیمتی عادلانه خواهد شد.»
رانت شیرین قیمت گذاری دستوری، موافقان عرضه خودرو در بورس کالا را به مخالفان آن تبدیل کرد!
علیجانی گفت: «با این حال عده‌ای که از رانت محروم شده‌اند، به بهانه‌های واهی سعی در ممانعت از ادامه عرضه خودرو در بورس کالا کردند. این گروه از هیچ تلاشی برای تداوم سفره رانت و فساد دریغ نکردند تا در نهایت با ورود سازمان بازرسی به موضوع عرضه خودرو در بورس کالا، مدیر عامل یکی از شرکت‌های خودروساز در نامه‌ای از لغو عرضه خودروی خود در بورس کالا خبر داد و امید به بهبود وضعیت صنعت خودرو را به یأس تبدیل کرد.»
وی ادامه داد: «هرچند رئیس وقت سازمان بورس و وزیر اقتصاد تلاش‌هایی برای ادامه عرضه در بورس کالا داشتند، اما رانت چند صد میلیارد تومانی آنقدر شیرین است که حتی نمایندگانی که در ابتدا موافق عرضه خودرو در بورس کالا بودند، مخالف آن شدند.»
دولت برای دارایی سهامداران خصوصی قیمت گذاری می‌کند!
این کارشناس بازار سرمایه عنوان کرد: «نقدهای زیادی نسبت به قیمت‌گذاری دستوری وجود دارد و در این میان، این واقعیت تلخ نیز قابل توجه است که حاکمیت در حال قیمت‌گذاری کالایی است که متعلق به مردم و سهامداران خصوصی است!»
علیجانی اظهار کرد: «دولت به‌طور مستقیم و غیرمستقیم کمتر از 50 درصد سهام ایران خودرو و سایپا را در اختیار دارد و این اقدام به‌نوعی زیر سؤال بردن اصل مالکیت خصوصی‌ست؛ اصلی که در اسلام هم دارای حرمت است.»
وی تصریح کرد: «با این وجود، تجربه عرضه خودرو در بورس کالا آثار مثبتی از خود به‌جای گذاشته است. از 28 اردیبهشت‌ماه 1401 تا 18 دی‌ماه 1401، حدود 34 هزار و 816 دستگاه خودرو به ارزش 19 هزار میلیارد تومان در بورس کالا عرضه شد. این عرضه نه‌تنها به نفع مصرف‌کنندگان بوده است، بلکه تولیدکنندگان نیز در اثر آن، از فشار قیمت‌گذاری دستوری خارج شده‌اند.»
بورس کالا در بحبوحه نوسانات ارزی، از جهش قیمت خودرو جلوگیری کرده است
علیجانی تشریح کرد: «قیمت بازار خودرو وابستگی شدیدی به قیمت ارز دارد. بررسی کارنامه عرضه خودرو در بورس کالا نشان‌دهنده این است که حتی در زمانی که بازار درگیر نوسانات ارزی است، عرضه مداوم خودرو توانسته قیمت‌های کشف شده در بورس را کاهش دهد. در مواردی که عرضه خودرو در بورس کالا باعث کاهش قیمت خودرو در بازار نبود، سبب افزایش قیمت آن نیز نبوده است.»
وی ادامه داد: «به عنوان نمونه، در تاریخ 26 مرداد 1401 که بازار ارز از ثبات نسبی برخوردار بود، عرضه خودرو در بورس کالا نه‌تنها باعث افزایش قیمت بازار نشد، بلکه جزو یکی از عوامل کاهش قیمت بازاری خودرو نیز بود.»
این کارشناس بازار سرمایه اظهار کرد: «اما از سوی دیگر، در زمان نوسان شدید ارز در آذرماه سال 1402 بررسی قیمت بازار خودروی تارا اتوماتیک همزمان با نوسان قیمت دلار نشان می‌دهد، عرضه این خودرو در بورس کالا در تاریخ 8 آذر 1401 تأثیری بر افزایش قیمت این خودرو نداشته است.»
علیجانی بیان کرد: «با تغییر دولت و رئیس سازمان بورس و وخامت وضعیت خودروسازان، مسئولان به دنبال چاره‌ای برای بهبود وضع موجود افتادند. به تازگی رئیس سازمان بورس اعلام کرده است که به‌طور جدی به دنبال عرضه خودروهای صفر کیلومتر در بورس کالا هستند.»
وی ادامه داد: «نمی‌توان با قاطعیت اعلام کرد که مطرح‌شدن این اخبار در شرایط کنونی برای نجات خودروسازان، بازار سرمایه یا سامان دادن به بازار خودرو است.»
منتقدان عرضه خودرو در بورس کالا چه می‌گویند؟
گفتنی‌ست برخی منتقدان عرضه خودرو در بورس کالا به سه‌نرخی شدن قیمت خودرو در صورت انجام این عرضه‌ها اشاره می‌کنند، حال آنکه موافقان و طراحان این روش، مکررا تاکید کرده‌اند که عرضه خودرو در بورس کالا را باید به‌عنوان یک راه حل برای دوره گذار از بحران به سمت تعادل در بازار خودرو و واقعی‌سازی قیمتها دید، نه راهکاری مداوم برای فروش خودرو.
همچنین اگرچه منتقدان عنوان می‌کنند که به دلیل رقابتی بودن قیمت در بورس کالا، هر کالایی که در این بازار عرضه شده با رشد قیمت مواجه شده است، اما باید به این نکته نیز توجه داشت که نه تنها این انتقاد غیردقیق و غیرقابل تعمیم به همه کالاهاست، بلکه بررسی بازارهایی نظیر سیمان، فولاد و موارد مورد مناقشه‌ای مانند آن، باعث کوچ رانت‌خواران از بازار این کالاها شده و به معاملات شفاف آنها سروسامان داده است.
باید اشاره داشت که خودروسازان و مصرف‌کنندگان (خریداران) در دوره‌های قبلی عرضه خودرو در بورس کالا از این روش راضی بوده‌اند و حتی بررسی کارنامه خودروسازان در همان دوره حاکی از گام‌های بلند آنها برای خروج از زیان بوده است. بر این اساس به نظر می‌رسد مخالفان عرضه خودروسازان را دو طیف طرفدار رانت و ناآگاها نسبت به سازوکار بورس کالا تشکیل می‌دهند.