سیر تحولات سکه بهار آزادی از ۱۳۵۸ تا ۱۴۰۴
46 سال است که سکه طلا، به‌ویژه سکه بهار آزادی و سپس امامی، آینه‌ای شفاف از وضعیت اقتصاد ایران بوده است. از ۱۳۵۸ که نخستین سکه رسمی جمهوری اسلامی ایران ضرب شد تا امروز که سکه بهار آزادی به ۱۱۲ میلیون تومان و سکه امامی به ۱۱۷ میلیون تومان رسیده است، قیمت این قطعه کوچک طلا، داستانی از تورم، جهش‌های ارزی، تحریم‌ها و سقوط اعتماد عمومی نسبت به آینده اقتصاد را روایت می‌کند. این گزارش، مسیر 46 ساله سکه را از آغاز تا امروز مرور می‌کند.
سکه بهار آزادی در سال ۱۳۵۸ متولد شد
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بانک مرکزی ایران نخستین سکه رسمی را با نام «سکه بهار آزادی» ضرب کرد. این سکه جایگزین سکه‌های پهلوی شد و به‌عنوان معیار ارزش و ابزار پس‌انداز امن در میان خانواده‌ها جا افتاد. سکه بهار آزادی از سال ۵۸ تا امروز در دو نسخه طرح قدیم (۵۸ تا اواخر دهه ۶۰) و طرح جدید (اوایل دهه ۷۰ تا ۱۳۸۵) معامله می‌شود. این سکه‌ها همچنان در بازار خرید و فروش می‌شوند و بسیاری از ضرب‌های دهه ۶۰ و ۷۰ هنوز در دست مردم و طلافروشان است.
جنگ، اولین جهش قیمتی سکه را رقم زد
در دهه ۱۳۶۰، همزمان با جنگ ایران و عراق و محدودیت شدید عرضه ارز، سکه به‌عنوان یک دارایی قابل اتکا مطرح شد. کمبود عرضه، نااطمینانی اقتصادی و افزایش تقاضای احتیاطی باعث شد قیمت سکه چند برابر شود. این دوره، اولین پرش مهم بازار سکه را رقم زد. با این حال اما کانال قیمتی سکه طی پنج سال یعنی از سال 60 تا پایان سال 64 حفظ شد و میانگین قیمت سکه بهار آزادی تغییر قابل ملاحظه‌ای نداشت.
باید توجه داشت که شرایط ویژه جنگی و دیدگاه ویژه معنوی مردم در آن دوره، در روند باثبات قیمت سکه بی‌تاثیر نبوده است. با این حال اما از نیمه دهه 60 و طولانی‌شدن جنگ هشت ساله، قیمت سکه به تدریج رشد کرد و با بروز برخی رخدادهای سیاسی و التهابات اجتماعی در ایران، ارزش این کالای سرمایه‌ای با جهش روبرو شد؛ تا جایی که در آستانه ورود به دهه هفتاد، قیمت سکه وارد کانال 12 هزار تومانی شده بود.
دهه ۷۰؛ سکه به پس‌انداز خانوادگی تبدیل شد
دهه ۱۳۷۰ را می‌توان دوره‌ای دانست که سکه به‌عنوان پس‌اندازی مطمئن در فرهنگ اقتصادی ایرانیان در میان خانواده‌ها تثبیت شد. در این دهه، اجرای برنامه‌های آزادسازی اقتصادی و تعدیل ساختاری دولت سازندگی، اگرچه تورم را به‌طور کامل مهار نکرد، اما ثبات بیشتری در متغیرهای پولی و ارزی ایجاد کرد.
در این دهه قیمت دلار در مسیر افزایشی آرامی قرار گرفت و همین رشد تدریجی، زمینه افزایش ملایم اما مداوم قیمت سکه را فراهم کرد. در چنین فضایی، نگاه مردم به سکه نه به‌عنوان ابزار سفته‌بازی، بلکه به‌عنوان شکلی قابل اعتماد برای پس‌انداز میان خانواده‌ها تقویت شد. هدیه دادن سکه در مراسم، تولدها و مناسبت‌ها گسترش یافت و سکه بهار آزادی طرح جدید که از اوایل دهه ۷۰ ضرب شد به‌تدریج تبدیل به رایج‌ترین سکه میان مردم شد. در این دوره خرید سکه در میان مردم به رفتاری روزمره و پایدار، و نه واکنشی به بحران‌ها بدل شد. با این حال از نیمه نخست دهه 70، قیمت سکه به تدریج افزایشی شد و اگرچه در برخی سال‌ها ثبات داشته اما روند کلی آن صعودی بوده است.
جهش 754 درصدی قیمت سکه در دوره احمدی‌نژاد؛ سکه وارد کانال‌های میلیونی شد!
از سال 1388 همزمان با روی کار آمدن دولت اول محمود احمدی‌نژاد تا پایان دولت دوم وی در سال 1392، قیمت سکه بهار آزادی بالغ بر 754 درصد رشد کرد! رشد بیش از 927 هزار تومانی قیمت سکه در این سال‌ها در حالی رخ می‌داد که کشور، بیشترین درآمد ارزی حاصل از فروش نفت را از ابتدای انقلاب تا آن زمان، کسب می‌کرد؛ اما به دلیل تنش‌های سیاسی ایجادشده در دولت او چه در حوزه داخلی و چه در حوزه بین‌المللی، دورنمای اقتصاد ایران رو به تاریکی نهاد. در این دوره شدیدترین تحریم‌های هسته‌ای، نفتی و بانکی علیه ایران کلید خورد که پیامدهای آن تا کنون گریبان‌گیر اقتصاد و اجتماع ایران است. از آن زمان تا کنون سیر قیمت سکه بهار آزادی با شیب تند، صعودی بوده است.
بهار آزادی؛ سکه ۴۶ سالهای که هنوز زنده است
با وجود سلطه کامل سکه امامی بر معاملات روزانه و قیمت‌گذاری‌ها، سکه بهار آزادی همچنان جایگاه ویژه‌ای در بازار دارد. قیمت سکه بهار آزادی از سال ۱۳۵۸ تاکنون جهشی بی‌سابقه را تجربه کرده است. سکه‌ای که در سال نخست ضرب خود تنها هزار و ۳۰۰ تومان قیمت داشت، امروز در سال ۱۴۰۴ (در لحظه نگارش این گزارش) به ۱۱۲ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان رسیده است؛ رقمی که نشان‌دهنده رشدی بیش از هشت میلیون و 600 هزار درصدی است.
سکه بهار آزادی به دلیل تقاضای کمتر و عرضه گسترده‌تر، حباب قیمتی پایین‌تری نسبت به سکه امامی دارد؛ موضوعی که این قطعه را برای سرمایه‌گذاران حرفه‌ای جذاب‌تر کرده است. ضرب‌های قدیمی سکه بهار آزادی مانند ۵۸، ۶۱، ۷۰، ۷۹ هنوز در بازار فعال هستند و در ویترین سکه‌فروشان دیده می‌شوند. بهار آزادی زنده مانده، زیرا نماینده یک دوره تاریخی طولانی است؛ دوره‌ای که سکه بیشتر یک ابزار پس‌انداز خانوادگی بود تا کالای سفته‌بازی.
سکه امامی در سال ۱۳۸۶ متولد شد
بر اساس مصوبه هیات وزیران در جلسه ۱۹ خرداد ۱۳۷۰ و به پیشنهاد بانک مرکزی، طرح جدید سکه بهار آزادی با تصویر امام خمینی (ره) رسمیت یافت؛ طرحی که بعدها در بازار به نام سکه امامی شناخته شد. بانک مرکزی از سال ۱۳۸۶ به بعد همه سکه‌های جدید را با همان تاریخ ۱۳۸۶ ضرب می‌کرد؛ سیاستی که به گفته مسئولان این نهاد، با هدف جلوگیری از چندنرخی شدن سکه بر اساس سال ضرب اتخاذ شده است.
اگرچه مشخصات فنی سکه امامی کاملاً مشابه سکه بهار آزادی بود، اما نقش چهره امام خمینی (ره) و تاریخ ۱۳۸۶ روی سکه باعث شد این نسخه خیلی سریع هویت مستقلی در بازار پیدا کند. سکه‌های جدید برای خریداران جذاب‌تر، نوتر و ارزشمندتر دیده می‌شدند و از همین زمان بود که سکه امامی به‌تدریج به سکه مرجع در معاملات روزانه تبدیل شد.
باید توجه داشت اگرچه طراحی فعلی سکه با تصویر امام خمینی (ره) بر اساس مصوبه هیات وزیران در سال ۱۳۷۰ رسمیت یافت، اما سکه امامی به‌عنوان یک کالای مستقل و مرجع قیمتی عملاً از سال ۱۳۸۶ متولد شد. در همین سال بود که بانک مرکزی تصمیم گرفت تمام سکه‌های جدید را حتی آنهایی که در سالهای بعد ضرب شدند با تاریخ ثابت ۱۳۸۶ وارد بازار کند؛ تصمیمی که باعث شد این سکه هویت کاملاً تازه‌ای پیدا کند و از سکه بهار آزادی جدا شود. به همین دلیل، در تحلیل تاریخی قیمت‌ها، نقطه شروع واقعی سکه امامی نه ۱۳۷۰، بلکه ۱۳۸۶ است؛ سالی که نسخه جدید برای نخستین‌بار در بازار با عنوان سکه طرح جدید ۸۶ یا سکه ۸۶ شناخته شد و به‌سرعت به معیار اصلی قیمت‌گذاری در بازار طلا تبدیل شد.
در سالهای ابتدایی، سکه امامی و سکه بهار آزادی اختلاف قیمتی محسوسی با یکدیگر نداشتند و عملاً با یک نرخ معامله می‌شدند؛ اما طی سالهای اخیر، به‌ویژه از دهه ۱۳۹۰ به بعد، فاصله قیمتی این دو سکه به‌طور چشمگیری افزایش یافته و سکه امامی به مرجع اصلی و گران‌تر بازار تبدیل شده است.
چگونه سکه امامی به شاخص اصلی بازار تبدیل شد؟
تغییر ظاهری ساده در ضرب سکه پیامدهای عمیقی به‌همراه داشت و به سرعت قیمت و رفتار بازار را تحت تاثیر قرار داد. عرضه اولیه سکه امامی نسبتاً محدود بود و همین کمیابی اولیه، همراه با تقاضای رو‌به‌افزایش مردم، اختلافی محسوس میان قیمت سکه امامی و سکه بهار آزادی ایجاد کرد.
همزمان، ورود سفته‌بازان و استفاده گسترده از سکه امامی در معاملات غیررسمی، معاملات کاغذی و بعدها در بورس کالا باعث شد این سکه به‌سرعت به معیار اصلی قیمت‌گذاری بازار تبدیل شود. از سال ۱۳۸۶ به بعد، هر نوسان ارزی ابتدا در قیمت سکه امامی دیده شد، نه در بهار آزادی. به این ترتیب، سکه امامی در کمتر از چند سال نقش شاخص قیمتی بازار ایران را به‌طور کامل بر عهده گرفت؛ نقشی که تا امروز نیز همچنان پررنگ و بی‌رقیب باقی مانده است.
سکه امامی در ۱۸ سال 61 هزار درصد صعود کرد
در زمان عرضه سکه امامی در سال ۱۳۸۶ این قطعه با قیمت حدود ۱۹۰ تا ۲۲۰ هزار تومان عرضه می‌شد و امروز، در سال ۱۴۰۴، قیمت سکه امامی به بیش ۱۱۷ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان رسیده است. به این ترتیب، قیمت سکه امامی از سال ۱۳۸۶ تا ۱۴۰۴ بیش از 61,742 درصد رشد کرده است!
تحریم‌های بانکی و انفجار ارزی جهش بزرگ سکه را رقم زد
در دوره ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۱، همزمان با تشدید تحریم‌های بانکی و محدود شدن دسترسی ایران به شبکه مالی بین‌المللی، بازار ارز وارد یکی از سنگین‌ترین دوره‌های نوسان قیمتی شد. قیمت دلار طی کمتر از دو سال چند برابر شد و همین موج ارزی، قیمت سکه را با سرعت بی‌سابقه‌ای بالا برد. سکه‌ای که پیش از این دوره حوالی ۲۸۰ تا ۴۳۰ هزار تومان معامله می‌شد، در سال ۱۳۹۰ به ۶۳۰ هزار تومان و در اوج بحران سال ۱۳۹۱ به بیش از یک میلیون تومان رسید. این جهش، اولین ابرموج واقعی قیمت سکه در ایران را رقم زد و ذهنیت مردم نسبت به سکه به‌عنوان پناهگاه فوری در شوک‌های اقتصادی را شکل داد.
ثبات سیاسی آرامش موقتی سکه را ایجاد کرد
امضای توافق برجام در سال ۱۳۹۴ دوره‌ای از آرامش کوتاه‌مدت را در بازار ارز و سکه به‌همراه داشت. کاهش انتظارات تورمی، باز شدن محدود کانال‌های مالی و امید به گشایش اقتصادی باعث شد رشد قیمت سکه برای مدتی مهار شود. در این مقطع، سکه در محدوده‌ای نزدیک به ۹۳۰ تا ۹۴۰ هزار تومان نوسان داشت و بازار خلاف سالهای قبل و بعد، رفتار منطقی‌تری نشان داد. باید در نظر داشت این دوره پایدار نبود؛ اما برای مدت کوتاهی نشان داد که ثبات سیاسی چگونه می‌تواند بر آرامش قیمت سکه تاثیر مستقیم داشته باشد.
سقوط اعتماد و ابرجهش دوم سکه از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۰ رقم خورد
خروج آمریکا از برجام در ۱۳۹۷، بازگشت تحریم‌ها، افت ارزش ریال و شوک‌های پی‌درپی ناشی از کرونا، دومین موج بزرگ و تاریخی رشد قیمت سکه را رقم زد. قیمت دلار در این سال‌ها چند مرحله جهش کرد و همزمان بی‌اعتمادی عمومی به ریال شدت گرفت. سکه امامی که در ابتدای سال ۱۳۹۷ حدود ۱.۶ میلیون تومان بود، در سال ۱۳۹۸ از ۴.۵ میلیون تومان گذشت و در سال ۱۴۰۰ به بیش از ۱۱ میلیون تومان رسید. این دوره، سکه را از یک دارایی سنتی به یک ابزار کاملاً استراتژیک برای پوشش ریسک تورمی تبدیل کرد.
دهه ۱۴۰۰؛ سکه شاخص وضعیت نابه‌سامان اقتصادی شد
دهه ۱۴۰۰ با مجموعه‌ای از سیاست‌های جدید بانک مرکزی نظیر پیش‌فروش سکه، گواهی سپرده طلا، حراج‌های متوالی و عرضه‌های محدود در بورس کالا همراه شد. اما این ابزارها نتوانستند در برابر رشد شدید نقدینگی، تورم ساختاری و نوسانات ارز اثر پایدار بگذارند. سکه امامی در این دهه وارد فاز رکوردشکنی شد. ابتدا ۲۰ میلیون، سپس ۳۰ میلیون، بعد ۶۰ میلیون و نهایتاً در آبان‌ماه سال ۱۴۰۴ از ۱۱۷ میلیون تومان نیز عبور کرد. دهه ۱۴۰۰ را می‌توان دهه‌ای دانست که سکه بیش از هر زمان دیگری به شاخص بی‌واسطه وضعیت اقتصاد ایران تبدیل شد.
سکه؛ روایت فشرده ۴۶ سال اقتصاد ایران
مسیر تحول سکه در ایران طی 4.5 دهه گذشته نشان می‌دهد که این قطعه کوچک طلا چگونه به یکی از حساس‌ترین شاخص‌های اقتصادی کشور تبدیل شده است. آغاز این مسیر به سال ۱۳۵۸ و ضرب نخستین سکه‌های بهار آزادی بازمی‌گردد؛ سکه‌ای که پایه تاریخی قیمت‌گذاری بازار شد. در دهه ۱۳۷۰ با معرفی طرح جدید بهار آزادی، بازار وارد مرحله‌ای از به‌روزرسانی ظاهری و افزایش تقاضای خانوادگی شد. سال ۱۳۸۶ اما نقطه عطف بزرگ بود؛ با ضرب سکه امامی، که خیلی زود به مرجع اصلی قیمت‌گذاری تبدیل شد و قواعد بازار را تغییر داد.
نخستین جهش جدی قیمت سکه در دوره ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۱، همزمان با تحریم‌های بانکی و جهش ارزی رقم خورد و دومین جهش بزرگ در سالهای ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ تحت تاثیر بازگشت تحریم‌ها و شوک‌های ناشی از بحران کرونا رخ داد. سرانجام در دهه ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۴، رشد نقدینگی، تورم مزمن و نوسانات شدید ارز، سکه را وارد دوره‌ای کم‌سابقه از رکوردشکنی کرد. این روند تاریخی نشان می‌دهد سکه در ایران تنها یک دارایی فیزیکی نیست؛ بلکه روایتی فشرده و شفاف از فراز و فرود اقتصاد کشور است.