قانونی در حوزه رمزارز در کشور وجود ندارد/ تمام صرافی‌های ارز دیجیتال فاقد مجوز هستند
ارز دیجیتال یا رمز ارز یا کریپتوکارنسی یک پول مجازی است با قواعد خود، که با روش فنی و پیچیده تولید و استخراج می‌شود.
اما تعریف سخت و تا اندازه‌ای نزدیک به تعریف رمزارز در آیین نامه استخراج رمز دارایی‌ها مصوب ۱۴۰۱ آبان ۲۲ که می‌توان معادل رمزدارایی در نظر گرفت که می‌شود، نوعی ارزش رقومی (دیجیتالی) که الگوی ساخت نشان حساب [حساب کاربری در کیف پول دیجیتال]و خلق و تسویه ارزش رقومی (دیجیتالی) بر پایه فناوری دفتر کل توزیع شده است و قیمت آن بر مبنای پول رایج کشورها، ثابت یا متغیر بوده و نرخ آن در بازار‌های متمرکز یا غیر متمرکز داخلی یا بین‌المللی تعیین می‌شود و کارکرد ذخیره ارزش آن بر کارکرد‌های واسطه مبادله و سنجش ارزش غلبه دارد)) تقریباً ده سال است که در دنیا متداول شده است.
با توجه به واکنش و رویکرد افراد جامعه برای استفاده از این پدیده جدید مالی و نیز تشکیل پرونده هایی در این رابطه و ضرورت اطلاع رسانی به افراد جامعه، برای گفت‌وگو در این رابطه سراغ مسعود اسماعیلی، بازپرس شعبه نهم دادسرای مرکز استان گلستان رفتیم.
برای آشنایی خوانندگان درباره چیستی ارز دیجیتال توضیح دهید و بفرمایید چه تعداد از آن در بازار وجود دارد؟
اسماعیلی: بسیاری از مردم رمزارز را مترادف با ارز دیجیتال به کار می‌برند در حالی‌که مفهوم این دو کلمه کمی با هم متفاوت است. ارز دیجیتال به ارز‌هایی گفته می‌شود که ماهیت دیجیتال داشته باشند. اما کریپتوکارنسی یا رمزارز، ارزی است که بر بستر بلاکچین یا یک محیط رمزنگاری شده، ایجاد شده است. رمزارز یا ارز رمزنگاری شده با نام‌های کریپتوکارنسی (Cryptocurrency) یا کریپتو (Crypto) در زبان انگلیسی شناخته می‌شود. cryptocurrency از دو جزو crypto به معنای رمزنگاری شده و currency به معنای ارز یا واحد پولی رایج در یک کشور، تشکیل شده است.در واقع رمزارزها ابزار‌های مالی هستند که با کدنویسی در بستر بلاکچین (blockchain) ایجاد می‌شوند. بلاکچین نیز شیوه نوین و نوعی دفتر کل توزیع شده برای ذخیره‌سازی اطلاعات است که برپایه الگوریتم‌های ریاضی طراحی شده و دارای امنیت بالایی است، (دیتابیس یا پایگاه داده‌ای که به جای یک سرور، میان شبکه‌ای از کامپیوتر‌ها توزیع شده بلاکچین می‌گویند).
بیت‌کوین، به عنوان معروف‌ترین رمزارز در جهان
معروف‌ترین رمزارز فعلی در جهان چه نام دارد؟چه قابلیت‌هایی دارد؟
اسماعیلی: بیت‌کوین، به عنوان معروف‌ترین رمزارز در جهان شناخته می‌شود که از سال ۲۰۰۹ شروع به کار کرده است. بیت‌کوین، توسط فرد یا گروهی به نام ساتوشی ناکاموتو معرفی شد و یک انقلاب اقتصادی ایجاد کرد و همچنان، بیشترین اهمیت و اثرگذاری را بر این بازار دارد. استفاده از رمزارز به عنوان یک ابزارمالی بی واسطه و غیرمتمرکز مزایای به همراه دارد از جمله: ۱- ابزارمالی غیرمتمرکز است یعنی یک نهاد خاص دولتی یا غیر دولتی برای تولید یا تأیید تراکنش‌های آن وجود ندارد و صحت آن بر بستر بلاکچین توسط الگوریتم‌های ریاضی تایید می‌شود. ۲- قابلیت نقد شوندگی دارد، یعنی در هر زمان با اراده دارنده می‌تواند به پول قابل استفاده تبدیل شود.۳- استفاده از رمزارز نقل و انتقال پول میان اشخاص را سرعت بخشیده و کارمزد نقل و انتقال آن پایین است. ۴- مبادلات رمزارزی به دلیل بهره‌گیری از فناوری بلاچین، دارای شفافیت است. ۵- علی‌رغم شفافیت فضای مبادلات رمزارزی، طرفین مبادله اغلب ناشناس هستند و دولت‌ها امکان مصادره یا مسدود کردن آن را نخواهند داشت. ۶-رمزارز به جهت محدودیت انتشار، خاصیت ضد تورمی دارد. این مزایا به همراه بسیاری موارد دیگر باعث تسریع رشد بازار رمزارز شده و روز به روز بر تعداد متقاضیان سرمایه‌گذاری یا استفاده از این ابزارمالی افزوده می‌شود
در حال حاضر چند نوع رمز ارز دربازارهای جهانی وجود دارد؟
اسماعیلی: به استناد وب‌سایت کوین مارکت کپ، در حال حاضر بیش از ۲ میلیون رمز ارز در بازار‌های جهانی وجود دارد. البته این تعداد، رمز ارز‌های لیست شده در کوین مارکت کپ هستند و حتی ممکن است موارد دیگری نیز وجود داشته باشند که هنوز به این سایت راه نیافته‌اند.
آیا رمز ارز مال است یا به تعبیری مالکیت دارد؟
اسماعیلی: در نظام حقوقی کشور ما، یکی از شروط اساسی صحت و اعتبار معاملات، مالیت داشتن یا مال بودن مورد معامله است، بنابراین در اولین گام باید بررسی شود که آیا رمز ارز اساسا مال محسوب می‌شود یا خیر. در ماده ۲۱۵ قانون مدنی بیان شده است: مورد معامله باید مالیت داشته و متضمن منفعت عقلایی مشروع باشد.
منفعت زیادی در خرید و فروش رمزارزها وجود دارد
به عبارت دیگر مورد معامله باید در بازار، ارزش داد و ستد داشته باشد و مورد رغبت باشد به طوری که افراد حاضر باشند در قبال آن پول یا مال دیگری پرداخت کنند. رمزارزها با توجه به میزان رغبتی که در جمع کثیری وجود دارد مالیت آن محرز است و ارزش اقتصادی دارد و افراد حاضرند در قبال آن پول پرداخت کنند و منفعت زیادی در خرید و فروش رمزارزها وجود دارد. رمزارزها مالیت اعتباری دارد و این مالیت، نه از طرف حکومت بلکه از سوی اجتماع و استفاده کنندگان آن، اعتبار شده است.
ارز‌های دیجیتال مال منقول هستند
رمز ارزها جزو اموال منقول محسوب می شوند یا غیرمنقول؟
اسماعیلی: قانون مدنی در تقسیم بندی اموال، معیار‌های گوناگونی را ارائه کرده است، مانند تقسیم اموال به منقول و اموال غیرمنقول، اموالی که مالک خاص دارند یا فاقد مالک خاص هستند، تقسیم مال به عین و منفعت، مال مثلی یا قیمی و قابل بقا یا مصرفی (استهلاکی). بر اساس شاخص منقول یا غیرمنقول بودن، ارز‌های دیجیتال مال منقول اند، زیرا به راحتی قابلیت حمل و جابه جایی در صرافی و کیف پول را دارند و بر اساس شاخص عین یا منفعت بودن، ارز دیجیتال نمی‌تواند عین باشد، زیرا عین وجود خارجی دارد در حالی که ارز دیجیتال وجود عینی و ملموس ندارد و از سوی دیگر نمی‌توان آن را منفعت تلقی کرد، زیرا منفعت چیزی است که از عین حاصل می‌شود و این خصیصه در ارز‌های دیجیتال وجود ندارد و بر اساس شاخص مثلی یا قیمی بودن، باید آن را مثلی تلقی کرد و بر اساس شاخص قابل بقا یا مصرفی بودن، ارز دیجیتال را باید مال مصرفی دانست، چراکه با نخستین استفاده از آن از بین می‌رود، اگرچه این از بین رفتن مادی نبوده بلکه از بین رفتن حقوقی است چنانکه با استفاده از پول مالکیت حقوقی شخص نسبت به آن از بین می‌رود. در واقع همان گونه که مصرف پول ملازمه با از بین رفتن آن دارد مصرف ارز‌های دیجیتال نیز چنین است و با استفاده از آن ارز را از دست می‌دهد و به غیر منتقل می‌شود.
کلیە امتیازات و حقوق ناشی از اعیان‌ها به رمزارزها تسری پیدا می‌کند
تعاریف و دسته بندی جدیدی نیز وجود دارد؟
اسماعیلی: نظر به تعاریف فوق، برای پاسخ باید از تقسیم بندی قدیمی، خارج شد و بنابر اقتضائات دنیای امروز دسته بندی را تغییر داده یا مفاهیم راگسترش دهیم. نتیجتا دو نظریه قابل ارائه است. اول آنکه اموال را به دو دستە مادی و غیرمادی تقسیم کرد و سپس در دستە اموال غیرمادی میان دو دسته اموال فکری و غیرفکری تفکیک گذاریم. بر طبق این دسته بندی رمزارزها از دسته اموال غیرمادی غیرفکری به شمار می‌روند، یعنی اموالی که اگرچه ماهیتی غیرمادی دارند لکن زاییدە فکر و اندیشه نیستند. دوم آنکه قائل به تصویری موسع از مفهوم عین کنیم و آن را از مفهوم اشیای ملموس به هر ماهیتی که فی نفسه ارزش دارد (عین در مقابل منفعت) توسعه دهیم. در این صورت عین عبارت است از هر مالی که به خودی خود ارزش دارد بدون آنکه به مال دیگر وابستگی داشته باشد، اعم از آنکه این ذات و ماهیت مادی باشد یا غیرمادی. بنا براین نظر، رمز ارزها جزو اعیان بوده و کلیە امتیازات و حقوق ناشی از اعیان به آن‌ها نیز تسری پیدا می‌کند.
آیا نظم حقوقی در حوزه رمز ارزها داریم؟
اسماعیلی: بانک مرکزی در سال‌های ۹۶ و ۹۷، به دلیل نگرانی‌های مربوط به پولشویی و تأمین مالی تروریسم مالکیت و تجارت رمز ارز را ممنوع اعلام کرد تا اینکه در سال ۲۰۱۹ باتوجه به مشکلاتی که به دلیل تحریم‌ها به وجود آمد، دولت شروع به لغو محدودیت‌ها در این زمینه کرد و آیین‌نامه اجرایی استخراج فرآورده‌های پردازشی رمزنگاری شده، توسط معاون اول رئیس‌جمهور اعلام و مالکیت و استخراج ارز دیجیتال با اخذ مجوز از وزارت صمت، قانونی شد، اما همچنان استفاده از رمزارزها به‌عنوان یک سیستم پرداخت ممنوع بود.
طبق مصوبه هیئت وزیران در مرداد ماه ۱۳۹۸تحت عنوان آیین‌نامه فرایند ماینینگ و استفاده از رمزارز، استفاده از رمزارزها صرفا با قبول مسئولیت خطرپذیری (ریسک) از سوی متعاملین قابل انجام بوده و مشمول حمایت و ضمانت دولت و نظام بانکی نبوده و استفاده از آن در مبادلات داخل کشور مجاز نبوده است. مفاد این مصوبه دلالت بر این امر دارد که استفاده و خرید و فروش رمزارز مجاز است، اما دولت و نظام بانکی ارزش ذاتی رمزارز را تضمین نمی‌کند.
نهایتاً در شهریور ماه ۱۴۰۱، آیین نامه استخراج رمز دارایی‌ها توسط هیئت دولت تصویب شد. با عنایت به موارد معنونه و به‌طور کلی در مورد جواز معامله و استفاده از رمزارزها در ایران باید گفت، مستندا به ماده ۲ قانون مجازات اسلامی مبنی بر اینکه «هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب می‌شود.» از آنجاکه در مورد ممنوعیت خرید و فروش ارز‌های دیجیتال در کشور قانونی تصویب نشده است، معامله یا خرید و فروش رمزارز در ایران، غیرقانونی نیست و جرم محسوب نمی‌شود و هرچند در مورد قانونی بودن آن نیز قوانین محکمی وجود ندارد، اما باتوجه به دستورالعمل‌ها و مصوبات دولتی استخراج و استفاده از آن تحت ضوابط و شرایط اعلامی مجاز است و با درنظر گرفتن اینکه بر اساس ماده ۱۰ قانون مدنی، اصل بر آزادی قراردادهاست و اشخاص می‌توانند با رعایت قوانین و مقررات، هرنوع قراردادی که می‌خواهند بین خود تنظیم کنند، در کشور ما با در نظر گرفتن سایر قوانین و مقررات، مانع قانونی جهت خرید و فروش رمزارز وجود ندارد.
صرافی‌های رمزارز ایرانی فاقد مجوز از بانک مرکزی هستند
آیا بر فعالیت صرافی‌های آنلاین رمز ارزها نظارت می‌شود؟
اسماعیلی: به جهت فقدان قوانین متقن و جامع درباره رمز ارز در حقوق ایران، در حال حاضر صرافی‌های رمزارز ایرانی فاقد مجوز از بانک مرکزی در این زمینه هستند. البته، می‌توان گفت تا زمان تصویب قانون خاص، راه‌اندازی صرافی ارز دیجیتال در اصل به عنوان یک کسب و کار اینترنتی شناخته می‌شوند و مانند سایر مشاغل اینترنتی باید مراحل قانونی مربوطه را طی کند. به جهت مشخص نبودن متولیان امر، نظارت خاص و موثری بر کار صرافی‌ها وجود ندارد.