بورس تهران تغییر رفتار داد؟
مطالعه رفتار بورس‌های جهانی در مواجهه با تروریسم نشان‌دهنده تعدیل رفتار سهامداران بازارهای مالی است. اما بررسی‌ها چنین الگویی را در میان سهامداران تهران نشان نمی‌دهد. ضعف ساختاری اقتصاد ایران و عمق کم بازار سهام در کنار سوءمدیریت از مهم ترین دلایل این اتفاق هستند.
بررسی بازارهای مالی هشت‌کشور در حملات تروریستی نشان می‌دهد رفتار سرمایه‌گذاران در بورس‌های جهانی تعدیل شده است؛ به‌طوری که این بازارها نسبت به سال‌های دورتر کمتر تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند. این در حالی است که بررسی‌های «دنیای‌اقتصاد» نشان دهنده چنین الگویی در میان سهامداران بورس اوراق بهادار تهران نیست. مهم‌ترین دلایل این رفتار متفاوت را شاید بتوان ضعف ساختاری اقتصاد ایران، عمق کم بازار سرمایه و نااطمینانی‌های ناشی از سوءمدیریت دانست.
اقتصاد ایران و به‌خصوص بازار سهام، همواره تحت‌تاثیر عوامل بسیاری بوده است؛ از عوامل سیاسی و اجتماعی مثل تحریم‌‌‌ها و ناآرامی‌‌‌‌های اجتماعی گرفته تا رویدادهایی مانند تغییر در نرخ خوراک صنایع و نرخ ارز. در این میان عاملی که همیشه شدیدترین تاثیرات را بر بازار سرمایه تحمیل کرده، مسائل مرتبط با تروریسم بوده است. اما بازارهای جهانی با این جنس از رویدادها چگونه برخورد کرده‌‌‌اند و رفتار سهامداران در طول زمان چگونه تعدیل شده است؟
عملیات تروریستی و تخریب اقتصادی
به‌طور کلی به نظر می‌رسد عملیات تروریستی از سه‌کانال به هزینه‌‌‌های اقتصادی منجر می‌‌‌شوند. اول، هزینه‌‌‌های مستقیم مانند تخریب زیرساخت‌ها؛ دوم، بودجه‌‌‌ای که دولت‌‌‌ها در پاسخ به این نوع رویدادها اختصاص می‌دهند؛ مانند هزینه برای ایجاد و تقویت سیستم‌های دفاعی و سوم، هزینه‌‌‌‌هایی که به دلیل واکنش مردم به ترس از تروریسم به وجود می‌آید؛ مانند تغییر رفتار و خروج سهامداران از بازار سهام در زمان وقوع بحران.
پژوهشی در سال 2018 تحت عنوان «تاثیر تروریسم بر بازارهای سهام: شواهدی از قرن بیست‌ویکم» به بررسی برخی از مهم‌ترین رویدادهای تروریستی از منظر شدت خسارت یا جلب توجه جهانی، از حملات 11سپتامبر گرفته تا بمب‌گذاری ماراتن بوستون و تاثیرات آن بر بازارهای سهام کشورهای مورد بررسی پرداخته است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که به طور کلی در این کشورها -یعنی آمریکا، ترکیه، روسیه، انگلیس، اسپانیا، فرانسه، بلژیک و آلمان- رویدادهایی که در سال‌های اخیر رخ دادهاند، نسبت به رویدادهای قدیمی‌تر تاثیر منفی کمتری بر بازار سهام گذاشتهاند. یک توضیح احتمالی برای این اتفاق میتواند گسترده‌تر و شدیدتر بودن عملیات تروریستی سال‌های گذشته باشد؛ مانند آنچه در 11سپتامبر 2001 رخ داد. اما همیشه این فرض برقرار نیست و برای مثال حملات نوامبر 2015 در پاریس و ژوئیه 2016 در نیس تعداد کشته‌‌‌های بیشتری نسبت به بمب‌گذاری سال 2005 در لندن داشته است، اما بررسی‌ها نشان می‌دهند که بازارهای سهام در سال 2005 واکنش شدیدتری نشان دادهاند. این اتفاق، یعنی تعدیل رفتار سهامداران در سال‌های اخیر، میتواند سه‌توضیح احتمالی داشته باشد.
اول؛ سیستم بانکی و مالی بین‌المللی به‌مرور زمان پایدارتر و مقاوم‌تر شده است، بنابراین میتواند نقدینگی کافی را فراهم کرده، در دوره‌‌‌های بحران ثبات بازار را حفظ کند.
دوم؛ معامله‌گران رفتار اولیه خود یا دیگران را که مبتنی بر «واکنش بیش از حد» بوده است پشت سر گذاشتهاند و اکنون عواقب اقتصادی حمله تروریستی را نسبت به گذشته واقع‌‌‌گرایانه‌تر ارزیابی می‌کنند. همچنین آنها مشاهده کرده‌‌‌اند که بازارها تمایل دارند به‌‌‌سرعت به حالت عادی بازگردند؛ حتی در مواردی که حمله به بزرگی حملات ۱۱سپتامبر باشد.
سوم؛ سهامداران ممکن است به خطر تروریسم عادت کرده باشند، بنابراین این خطر خاص را در قیمت‌های سهام لحاظ می‌کنند. به‌‌‌عنوان مثال، در حمله وست‌‌‌مینستر لندن در سال ۲۰۱۷، به نظر می‌رسد مردم این شهر، از جمله سهامداران، آمادگی ذهنی رخ دادن چنین اتفاقاتی را داشتند که ثبت سطح تهدید «شدید» در بریتانیا پیش از وقوع این حادثه، حاکی از همین مساله است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که به‌رغم آنچه پژوهش مذکور در ارتباط با کشورهای مورد مطالعه به آن دست یافته است، رفتار بورس اوراق بهادار تهران در طول سال‌های اخیر و پس از عملیات تروریستی مورد بررسی، یعنی حمله به ساختمان مجلس شورای اسلامی و حرم مطهر امام، ترور قاسم سلیمانی، ترور محسن فخری‌زاده، حمله به شاهچراغ در سال‌های 1401 و 1402، انفجارهای کرمان، حمله به کنسولگری ایران در دمشق و ترور اسماعیل هنیه در تهران، نه‌تنها تعدیل نشده است، بلکه الگوی خاصی را نیز نمی‌‌‌توان در رفتار شاخص کل در زمان این حملات مشاهده کرد؛ به‌طوری که اگرچه شاخص کل در اولین روز معاملاتی پس از ترور قاسم سلیمانی بیش از 4درصد کاهش یافت و این کاهش با شدت کمتر تا سه‌روز دیگر نیز ادامه‌دار شد، اما در حادثه ترور محسن فخری‌زاده این شاخص نه‌تنها کاهش نیافت، بلکه حتی دو روز پس از آن با شدت بیشتری به رشد خود ادامه داد. در مقابل، در سال‌های 1401 و 1402 و پس از حمله داعش به شاهچراغ، بورس تهران تنها در همان روز حادثه کاهش ارتفاع را تجربه کرد و در روز معاملاتی پس از عملیات تروریستی مجددا سبزپوش شد. اما در حادثه اخیر سال‌جاری، یعنی ترور اسماعیل هنیه در خاک ایران، بورس تهران علاوه بر افت حدود 2.5درصدی در روز حادثه، تا چهار روز معاملاتی دیگر نیز قرمزپوش باقی ماند.
همان‌طور که از رفتار بازار سهام قابل مشاهده است، به نظر نمی‌رسد تعدیلی در جهت مثبت در رفتار این بازار و سهامداران آن پس از گذشت سال‌ها و تجربه اتفاقات گوناگون، مانند آنچه بررسی تجربه جهانی تایید می‌کند، اتفاق افتاده باشد. برای این رویداد می‌توان دلایل متعددی را ذکر کرد. از مهم‌ترین دلایل می‌توان به این حقیقت اشاره کرد که علاوه بر عملیات تروریستی، بازار سهام ایران همواره و به‌طور همزمان، تحت‌تاثیر عوامل داخلی و خارجی بسیاری قرار داشته است که هریک به نحوی رفتار این بازار را، چه مستقیم و چه غیرمستقیم، تحت‌تاثیر قرار دادهاند.
مسائلی از قبیل تحریم‌های اقتصادی طولانی‌مدت (که اقتصاد ایران را تضعیف کرده و آن را نسبت به شوک‌های خارجی از جمله تروریسم آسیب‌پذیرتر کرده است)، عدم‌شفافیت اطلاعات در مورد این رویدادها و تاثیرات حقیقی آن بر اقتصاد و بازار سرمایه (که باعث ایجاد و همچنین طولانی‌تر شدن واکنش‌های هیجانی شده و سبب می‌شود که سرمایه‌گذاران تصمیمات خود را بیشتر براساس شایعات و گمانه‌زنی‌ها اتخاذ کنند) و عمق و نقدینگی کم این بازار در مقایسه با بازارهای جهانی (که سبب می‌شود هرگونه شوک خارجی، تاثیر بیشتری بر قیمت سهام و نوسانات بازار داشته باشد).
علاوه بر موارد ذکرشده، دلیل دیگری که می‌توان برای این اتفاق، یعنی تعدیل‌نشدن رفتار بازار و سهامداران در زمان وقوع بحران‌های این‌چنینی متصور شد، بی‌اعتمادی داخلی است. اقتصاد ایران و همچنین بازار سهام سال‌ها درگیر سوءمدیریت، تصمیمات ناگهانی، کارشناسی‌نشده و ضد بازار سرمایه، فساد و عدم‌شفافیت اطلاعات بوده است که اینها همگی سبب بی‌اعتمادی سرمایه‌گذاران شده‌اند. در چنین شرایطی هرگونه بحران از جمله تروریسم میتواند این بی‌اعتمادی را تشدید کند و واکنش‌های شدیدی در پی داشته باشد.